Zeitdilatation

Bi dr Zitdilatazioon (us lat.: dilatare ‚usbräite‘, ‚ufschiebe‘) handlet s sich um e Fenomeen vo dr Relatiwidäätstheorii. Wenn sich e Beobachter gliichförmig bewegt bzw. es git en Inerzialsüsteem, won er sich din nid bewegt, denn goot noch dr spezielle Relatiwidäätstheorii jedi Uur, wo sich relativ zu iim bewegt, us sinere Sicht langsamer. Das lit nid an de Uure, sondern an dr Zit sälber, wo in bewegte Süsteem langsamer isch. D Zitdilatazioon isch umso sterker, je gröösser die relativi Gschwindigkäit vo dr Uur isch. Im alldääglige Lääbe cha mä sä nid beobachde, sondern erst bi Gschwindigkäite, wo im Vergliich zur Liechtgschwindigkäit nit eso chlii si, ass mä sä cha vernoochlässige. D Daatsach, ass für alli Beobachder d Zit in de andere Inerzialsüsteem langsamer verbiigoot, isch kä richdige Widerspruch, wemm mä d Relatiwidäät vo dr Gliichzitigkäit nööcher aaluegt. E sonige Effekt häi dr Joseph Larmor (1897) und dr Hendrik Antoon Lorentz (1899) as ersti im Raame vo dr Äthertheorii, wo vo dr Relatiwidäätstheorii abglööst worde isch, abgläitet. Im Albert Einstein (1905) isch s glunge z demonstriere, ass wenn d Uurzit andersch verfliesst, das nit isch, wil si vom e Äther beiiflusst wird, sondern mit ere radikale relatiwistische Nöiinterpretazioon vo de Konzept vo Ruum und Zit zämmehängt. D Zit Δ t ′ = Δ t 1 − v 2 c 2 {\displaystyle \Delta t'={\frac {\Delta t}{\sqrt {1-{\frac {v^{2}}{c^{2}}}}}}} won e Beobachder misst, wo sich relativ zun ere Uur bewegt, isch lenger as d Zit Δ t {\displaystyle \Delta t} im Inerzialsüsteem vo dr Uur ( v {\displaystyle v} isch d Gschwindigkäit vom Beobachder relativ zur Uur, c {\displaystyle c} d Liechtgschwindigkäit). Bi dr grawitative Zitdilatazioon handlet es sich um e Fenomeen vo dr allgemäine Relatiwidäätstheorii. Mit dr grawitative Zitdilatazioon bezäichnet mä dr Effekt, ass en Uur – wie au jede andere Brozäss – im ene Grawitazioonsfäld langsamer lauft as usserhalb von em. So vergoot d Zit uf dr Oberflechi vo dr Ärde um öbbe dr Faktor 7·10−10 langsamer als im Wältruum, wo wit äwägg und fast frei vo Grawitazioon isch. Jede Beobachder, wo gegenüber em Grawitazionsfäld in Rue isch, misst e lengeri bzw. chürzeri Zit, wo Vorgäng bruuche, wo im bzw. usserhalb vom Grawitazioonsfäld vor sich gönge (wie z. B. en Oszillazioon vom elektrische Fäldsterkiwektor vom ene Liechtstraal, wo as Basis für d Zit cha verwändet wärde). Andersch as bi dr Zitdilatatioon dur Beweegig isch die grawitativi Zitdilatazioon nit gegesitig: Wääred dr Beobachder, wo sich witer oobe im Grawitazioonsfäld befindet misst, wie d Zit vom Beobachder, wo witer unde isch, langsamer goot, gseet dr underi Beobachder, wie d Zit vom oobere entsprächend schnäller goot.